Tot çò qui cau tà avançar mei enlà dens la lenga !
Lo blat o hroment qu'ei cultivat de la Preïstòria ençà. Que simboliza la prosperitat e lo riquèr.
Que’u mentav la Bíblia mantun còp e que pensam per exemple a l'imatge deu semiador.
Uei, los cors de las matèrias primàrias e de las cerealas que son mondializats e los prètz que son decidits a Chicago o en China. Cada dia, sites Internet que dan lo prètz de la tona deu blat qui varia en foncion de l'auhèrta e de la demanda, com las accions en borsa. Lo desrèglament climatic e eveniments com lo conflicte enter Ucraïna e Russia pòden partvirar lo mercat de las vitalhas e dar tesic aus país dependents de las exportacions de cerealas.
Lo mes de garba, julhet, qu'ei passat ; totun que consacram la nosta letra au blat e au segar.
Un arreproèr : Qui non semia quan pòt
Non sèga quan vòu
Que cau har per temps las causas. Si lo paisan ne semia pas quan ac pòt, que se'n poderé nhacar los dits. A partir deu camp semantic de l'agricultura, l'arreproèr qu'illustra metaforicament l'idèa de que cau gahar l'encàs per temps pr'amor n'ei pas segur que torne.
Qui, aquiu, qu'ei un pronom relatiu shens antecedent. Qu'a la foncion de subjècte. Que l'encontram sovent en los arreproèrs qui exprimeishen ua vertat generau pr'amor qu'a ua valor d'indefinit.
Qu'arremarcam tanben la prosodia deu díser dab la repeticion de quan e de l'advèrbi de negacion non qui permet d'insistir sus l'enonciat. L'advèrbi negatiu « pas » que pòt estat omés en ua pregària o ua injoncion.
Qu'existeish un díser deu medish escantilh :
Qui non hè quan pòt
Non hè pas quan vòu.
Un drin de vocabulari : semer e semer le blé
Las cartas 476 e 477 deu volume II de L'Atlàs Lingüistic de Gasconha (ALG) de J. Séguy que presentan l'arrevirada de semer au sens generau e « semer le blé ». Que presentam las duas cartas pr'amor que's completan. En efèit, en la legenda de la carta 477, l'autor qu'indica que semer au sens generau e's pòt aplicar, en ua part deu domeni gascon, a l'activitat mei especializada de « semer le blé ».
La carta prumèra que ns'amuisha la variacion intèrna deus vèrbes gessits de l'etimon latin seminare.
Semiar (sémya sus la carta) qu'ei present en Bearn Vic Bilh, Madiran, Bigòrra, Comenge, Coserans. Qu'ei derivat de semenar e qu'ei un exemple de la caduda de la -n- intervocalica en gascon. Au ras de semiar, que trobam somiar (sumya) en Maransin e Baish-Ador), samiar (samya), semoar (sémwa) en Gèrs, samenar (saména) au nòrd-èst deu domeni gascon e semenar (séména) a l'èst de Gasconha.
Que vedem en la segonda qu'a l'èst de Gasconha, los locutors qu'emplegan crubir (krubi) entà díser « semer le blé ».
En Bigòrra, que notam envòuver (embòbé sus la carta), especializat a la semiadera deu blat.
Quan los locutors n'emplegan pas vèrbes especifics entau blat, qu'emplegan lo mot generau semiar / amiar / samoar... seguit deu nom de la cereala. Mes que i a un aute torn : « faire le blé » (cf. legenda de la carta 476). S. Palay que'u mentav en lo son diccionari famós : « ha lou blat » (en la grafia de l'autor).
Punt de lenga
L'Ostau Bearnés que metó en linha ua pièla de fichas pedagogicas taus aprenents, Las Fichas Punts de Lenga.
En cada ficha J. P. Latrubesse qu'evòca punts de gramatica, de vocabulari, arrepoèrs e dísers. La ficha 111 qu'evòca lo vèrbe alengar / alengà's e un element de la medecina populara, lo platon.
Que las podetz arretrobar tanben sus Ràdio País cada setmana lo dimèrcs a 16H e en navèra difusion lo dissabte a 9H30 dab la rubrica Lo punt de lenga, ua emission pedagogica entà aidar tots los qui aprenen la lenga animada peus Maurici Romieu e Joan-Pau Latrubesse.
Un drin de gramatica : Emplec deu subjontiu en las proposicions independentas.
Qu'emplegam lo subjontiu en las proposicions subordinadas entà exprimir la concession, la volontat, lo dobte... En la letra d'aost, que s’i parlè deu subjontiu après la conjoncion quan entà exprimir lo futur. Aqueste mes, que ns'interessaram a l'emplec deu subjontiu en las proposicions independentas.
Lo subjontiu que pòt exprimir l'injoncion, en particular en los arreproèrs :
Lo qui aja bon blat que'u se guarde.
Qu'exprimeish tanben un desir, un vòt, ua pregària :
- Diu hàcia qu’agi meritat las bèras estreas, las estreas d’acerà haut, qui non feneishen jamei. (Abat Badiòla (1921) ; Batalèras de Pierrina I ; ed. : Reclams)
J. Bouzet qu'indica en la soa gramatica (Manuel de grammaire béarnaise) que lo subjontiu e pòt estar introdusit dab l'enonciatiu E. Que da los exemples seguents (en la grafia de l'autor) :
- E demourèsses au mens dab nous !
- E hésse beroy doumâ !
Qu'esperam qu'avetz podut cuélher quauques torns de lenga e que la garba ei bèra.
En 2014, las edicions Per Noste que tornèn editar en la colleccion Classics gascons lo recuelh d'arreproèrs amassats de J. Hatoulet e J. Picot de 1862, Arreproèrs bearnés. Que i cuelheratz ua pièla d'arreproèrs e que i tornaratz trobar l'arreproèr estudiat mei haut : « qui non semia quan pòt non sèga quan vòu ». Entà ajudar los legidors, los editors qu'ajustèn nòtas explicativas entà que los arreproèrs e sian de bon compréner. Los arreproèrs que son los rebats de las mentalitats e de la sapiéncia d'un pòple. Qu'ei un viatge capvath l'espaci e lo temps.
Hètz beròi e au mes qui vien !
Florence Marcouyre
peu Congrès permanent de la lenga Occitana
Crèdit fòto : Unsplash e Wikimedia Commons
