Tot çò qui cau tà avançar mei enlà dens la lenga !
A Auloron i avè ua vielha, (bis)
De mei de quate-vints ans
E lo trintrin trintran, la vielha,
De mei de quate-vints ans,
E lo trintrin trintran.
Que'u gahà la maridèra (bis)
Mes on trobar un galant ?
…
Qu’avetz coneishut, solide, la famosa cançon La Vielha d’Auloron. Hèras en Bearn qu’an dejà entenut las prumèras nòtas canterejadas quan ne sapiam la cançon sancèra. Totun, que vau lo còp de descobrir tota l’istòria contada hens la cançon. B’ei beròi, lo roman ròse !
Autes còps lo maridatge qu’èra un eveniment màger de la vita deu monde e deus vilatge. Qu’èra ua aligança qui aconsiava dus personas mes tanben duas familhas. Las noças qu’èran un eveniment sociau dab tradicions e còdis. Cesari Dauger que’n hasó un estudi en arrecaptar arreproèrs e cançons qui parlan deu subjècte aqueste, Le mariage et la famille en Gascogne. A. Hourcade e S. Palay quen’s ne dan tanben un beròi escantilh.
Que retrobaram la famosa Vielha d’Auloron mei tard…
Ua locucion : e que mei
E que mei qu’ei ua locucion adverbiau qui ahorteish un enonciat e qui insisteish sus la persona, l’accion o la causa exprimidas hens la frasa. Los sinonimes mei pròches que son « de mei », « sustot », « e tanben », La locucion que pòt estar introdusida dab ua incisa. En l’exemple seguent, la locucion qu’ahorteish lo dit dejà enonciat :
« Ni’m maridar, e que mei dab l’un d’aqueths turlurets ! »
(Amélie Nothomb. Lo crimi deu comte Neville. trad. : C. Labandés. Per Noste. 2016)
Gilabèrt Nariòo, en la cronica 118 de « Parlar plan » de genèr-heurèr de 1987, que’ns balha un exemple mei :
« Qu’an hèit e que mei, tres crambas au solèr. »
Un drin de vocabulari : la bru
Dab lo maridatge, la familha que s’alarga e qu’arcuelh (tostemps ?) de bona gràcia la nòvia.
La carta 856 deu volume III de L'Atlàs Lingüistic de Gasconha (ALG) de J. Séguy que presenta los tèrmes qui designan l’esposa deu hilh, respècte au sògre e a la sògra.
La carta qu’ei pro clara. Los Gascons qu’emplegan mei que mei nora / nòra. Nòra que pertòca qu’ei hòrt espandida en Gasconha. L’enquestaire que’ns balha la restitucion fonetica sus la carta, notadament lo tractament de la -a finau atòna : « [nòra] », « [nòro] » o « [nòrœ] » sus la carta (d’ara enlà que soslinham l’accent tonic). Au sud-oest e en quauques parçans deu Pirenèus qu’encontram nora, [nuro] » o « [nurœ] sus la carta.
Nora / nòra que son gessits deu latin nurus. Notem que nòra ei present en las sheis variantas de l’occitan. L’etimon latin que balhè nora en catalan e portugués, nuera en espanhòu e nuora en italian.
Punt de lenga
L'Ostau Bearnés que metó en linha ua pièla de fichas pedagogicas taus aprenents, Las Fichas Punts de Lenga.
En cada ficha J. P. Latrubesse qu'evòca punts de gramatica, de vocabulari, arrepoèrs e dísers. La ficha 116 qu’avia ua seria navèra de cinc fichas consacradas a l’anar deus ajòus. La purmèra ficha qu’’amuisha que lo tribalh èra ua valor màger entaus davancèrs.
Que las podetz arretrobar tanben sus Ràdio País cada setmana lo dimèrcs a 16H e en navèra difusion lo dissabte a 9H30 dab la rubrica Lo punt de lenga, ua emission pedagogica entà aidar tots los qui aprenen la lenga animada peus Maurici Romieu e Joan-Pau Latrubesse.
Un drin de conjugason : un preterit deus vèrbes en -ar
La Vielha d’Auloron que torna un darrèr còp ! Ueratz las paraulas seguentas :
Que'u gahà la maridèra (bis)
Mes on trobar un galant ?
(...)
Se n'anà entà Tolosa, (bis)
Tà'n cercar un de vint ans.
(...)
Qu'ac publicàn per la vila, (bis)
Mes arrés n'ac escotàn.
(…)
Los vèrbes en grèish que son conjugats au preterit. La fòrma d’aqueste preterit que pòt estonar los aprenents, meilèu acostumats au sintagma en -è- : gahè, publiquèn, escotèn…
En fèit, qu’ei un preterit un drin ancian qui èra emplegat a l’oest de Bearn e Shalòssa. Que l’encontram en tèxtes ancians, cançons e en òbras literàrias. Aquiu lo vèrbe gahar conjugat dab aqueste tipe de preterit :
gahèi, gahàs, gahà, gaham, gahatz, gahàn
Qu’arremarcam que las personas 1 e 2 deu plurau son identicas a las deus presents. Que’ns cau hidar au contèxte entà har la diferéncia.
Las noças qu’èran ua hèita màger de la vita deu vilatge. Lo monde qu’acceptavan l’union enter duas personas joenas. Per contra, los veudes o los divorciats qui’s tornavan maridar que devèvan patir lo calhavari. Los joens qu’organizavan de nueit un tarrabast qui passava devath las hièstras deus futurs maridats entà har véder la desaprobacion deu monde. Entà que lo calhavari e s’estanquèsse, los qui’s maridavan que podèvan dar sòus o pagar ua barrica de vin aus tarabastaires.
Qu’avem evocat mei haut ua fòrma de preterit. Que podetz estudiar mei las conjugasons e la gramatica bearnesas en l’obratge de André Hourcade, Grammaire béarnaise, editat per l’associacion Los Caminaires.
Hètz beròi e au mes qui vien !
Florence Marcouyre
peu Congrès permanent de la lenga Occitana
Crèdit fòto : Wikimedia Commons
