Tot çò qui cau tà avançar mei enlà dens la lenga !
Be n’avem hèit camin amassa !
Tan de soviers dens noste biaça
Qui las annadas an premut…
N’averí pas jamei cregut
Que l’arrelòtge deu salon
Qui broneish com un bossalon
Avosse trucat tan de dias
De sas dolentas melodias
(Los Hardidets, Be n’avem hèit camin amassa)
Que començam ua annada navèra. Los dias e las annadas que corren.
La division deu temps que data de las purmèras civilizacions (Mesopotamia, Egipte anciana per exemple). En efèit, que hasè hrèita de mesurar lo temps fisic entà organizar la vita socioeconomica e religiosa.
Mes la mesura deu temps que s’apariè lèu dab l’idèa que lo temps cor e que ne podem pas recobrar lo temps passat. Qu’ei un tèma classic en literatura, lo degrèu deu temps qui ne torna pas jamei.
N’avem pas enqüèra creat la maquina entà explorar lo temps. Totun, dab aquesta letra, que vam explorar quauques torns de lenga ligats ad aquesta nocion. B’ei l’òra de començar lo viatge !
Ua expression metaforica : Aus temps qui passan memòria
Estar hèra vielh.
Aquesta expression que descriu ua causa o un eveniment tan vielhs que los umans ne se’n bremban pas mei, que se’n perdèn lo sovier.
Au plurau, temps que designa ua epòca imprecisa, reculada.
Que notam l’abséncia deu determinant enter « passan » e « memòria ». Qu’encontram aquesta construccion deu medish escantilh dab passar : « passar hami », « passar camin ».
Un drin de vocabulari : tout à l'heure
La carta 15613293 deu volume IV de L'Atlàs Lingüistic de Gasconha (ALG) de J. Séguy que balha l'arrevirada de la locucion adverbiau tout à l’heure. La question pausada qu’èra : « tout à l’heure la soupe cuisait trop fort. ». La question que pertòca lo passat pròche.
Que constatam que l’adèrbi totara e pareish en ua part màger deu domeni gascon. L’enquestaire que’n hè la restitucion devath las fòrmas [toutaro] e [toutarœ] en har compte deu tractament fonetic deu « a » finau atòn.
La carta qu’expausa un emplec de totara en un contèxte passat. Mes aqueste advèrbi qu’a un aspècte doble. Qu s’emplega entà evocar un passat pròche mes tanben un futur pròche, entà exprimir un procès qui’s debanarà en ua pausa. Simin Palay que descriu aquesta dualitat en lo son diccionari a l’entrada toutare, tout-are (en la grafia de l’autor) : « Bientôt, dans un moment, tout à l’heure, il y a un instant »
Au sud-oèst (baish-Ador, Shalòssa, Bearn), que vedem advèrbis qui son bastits a partir deu substantiu òra : « enlòra » , [ẽẽẽnlòrœ] / [ẽnlòro] sus la carta, o « endòra » [ẽndòrœ]. Com totara, que pòden exprimir un futur pròche. Palay qu’ac mentav en lo son diccionari.
Los locutors interrogats per l’enquèsta que citan « bitara » qui pòt tanben estar sinonime de « adara ».
Qu’evocaràn entà clavar l’advèrbi adès qui ne pertòca pas sonque lo passat pròche, a l‘envèrs deus advèrbis mentavuts mei lèu.
Punt de lenga
L'Ostau Bearnés que metó en linha ua pièla de fichas pedagogicas taus aprenents, Las Fichas Punts de Lenga.
En cada ficha J. P. Latrubesse qu'evòca punts de gramatica, de vocabulari, arrepoèrs e dísers. La ficha 114 que clava la seria d’articles consacrats a regalet e qu’evòca ua leguminosa tradicionau de la gastronomia bearnesa : la hava, la havòla o mongeta.
Que las podetz arretrobar tanben sus Ràdio País cada setmana lo dimèrcs a 16H e en navèra difusion lo dissabte a 9H30 dab la rubrica Lo punt de lenga, ua emission pedagogica entà aidar tots los qui aprenen la lenga animada peus Maurici Romieu e Joan-Pau Latrubesse.
Un drin de gramatica : los emplecs deu preterit
Lo preterit qu’ei un temps de l’indicatiu, tot com l'imperfèit.
Que presenta lo procès sancèr, deu començar dinc a la fin. Que sèrv a presentar ua accion pontuau de que percebem l’aspècte limitatiu dens lo temps.
Lo preterit n’ei pas ligat au present e qu’ei apropriat entà evocar accions haut o baish reculadas dens lo passat. Atau :
« Que sentii la fòrça qui's miralhava en los sons uelhs. »
Remèsi Bòi, Via sancta o lo navèth balanç de la fe, ed. : Diu Negre, 2016
Que s’emplega entà evocar accions successivas en lo passat :
« Li parlèi sec e que me’n tornèi au lheit, com tocat a mòrt ». B. Manciet, Lo gojat de noveme, ed. : Reclams, 1964
Lo preterit que presenta accions pontuaus qui podèvan tornar o qui durava. En l’exemple seguent, la repeticion qu’ei exprimida per lo complement circonstanciau :
« Emissions especiaus que batón recòrds d’audiéncia setmanas e setmanas ». Felip Biu (2019), Quaranta tres, ed. : Per Noste, 2019
Los complements circonstanciaus de temps que permeten de precisar la data de l’eveniment o de l’accion :
« En 1732, un aigat que’s carregè lo parapèc e ne’u tornèn pas jamei bastir. » Laurent Frontère, Letras deu molin d'Arbús, trad. : Danièl Lafarga, Danièl Lagüèita e Joan Pèir Poquet, ed. : Per Noste, 2018
L’imperfèit de l’indicatiu e lo passat que’s combinan soventòtas entà evocar lo passat.
Lo preterit qu’a un aspècte limitatiu. L’imperfèit, eth, qu’ei duratiu e pas limitat, qu’ei imperfectiu. Que permet de descríver las circonstàncias, lo contèxte. Que completa lo preterit, meilèu adaptat aus eveniments e accions.
« Lo men guida, ce’m digoi, que devè estar un estivant en la region de Townshend. »
Howard Phillips Lovecraft, Lo qui marmusava dens l’escuranha, trad. : Felip Biu, ed. : Letras d'Òc, 2016
E sabèvatz que l’arrelòtge parlaire ne fonciona pas mei en França ? Que’s creè lo servici en 1933 e que desapareishó lo 1èr de julhet de 2022. N’enteneram pas mei au telefòne la votz qui desglara las segondas, las minutas, las òras.
J. P. Birabent e J. Salles-Loustau que consacrèn capítols, en lo Memento grammatical du gascon, qui descriven la conjugason gascona,. Qu’i poderatz cuélher explics mei a perpaus de la morfologia verbau e de l’emplec deus temps.
Hètz beròi e au mes qui vien !
Florence Marcouyre
peu Congrès permanent de la lenga Occitana
Crèdit fòto : Wikimedia Commons
