Tot çò qui cau tà avançar mei enlà dens la lenga !
Enter pòc e tròp, que i a mesura
Cent centimètres que hèn un mètre. Qu’ac aprenem a l’escòla. Qu’ei ua nòrma.
Abans la Revolucion francesa, n’i avè pas un sistèma metric armonizat. Duas vilas deu medish parçan que podèn emplegar unitats diferentas. Totun dab l’evolucion de las tecnicas, de las descobèrtas scientificas, que hasè mestièr un sistèma armonizat.
Lo 8 de març 1790, l’Assemblada nacionau en França qu’adoptè lo principi d’armonizar las mesuras e los pes. Atau comencè un procèssus scientific e legislatiu pro long entà establir oficialament lo longor deu mètre-etalon. En 1983, que publiquèn las administracions ua navèra definicion qui hè enqüèra autoritat : lo mètre qu’ei lo longor que la lutz parcor dens lo vueit pendent 1 / 299 792 458au de segonda.
Qu’evocaram en la letra nosta l’idea de quantitat e de mesura.
Ua locucion : Bèth drin
Ua locucion adverbiau de sens doble
Bèth drin que pòt estar sinonime de drin, un advèrbi qui evòca ua petita quantitat. Au contra, que s’emplega entà exprimir ua quantitat importanta, deu medish escantilh que « hèra ». Quan utilizam un mot o ua locucion entà exprimir lo contrari, que hasem ua antifrasa. Atau, dens l’exemple seguent, bèth drin que poderé estar tradusit per « hèra » :
« Vertat ei qu’America b’ei bèth drin luenh ; mès n’ei pas totun hòra d’aqueste mond. » (Joseph Roth, Jòb, Per Noste, 2015).
Un drin de vocabulari : plein, pleine
Las cartas 1085-1086 deu volume III de L'Atlàs Lingüistic de Gasconha (ALG) de J. Séguy que’ns dan l’arrevirada de l’adjectiu plein, pleine.
Que s’i ved que los locutors emplegan plen au masculin capvath Gasconha.
Ueratz la variacion fonetica au demiei deu domeni gascon.
Que retrobam lo tractament deu « e » [œ] en gascon maritime.
Que constatam mei que mei lo tractament de la « n » finau d'aqueste mot monosillabic. En gascon orientau, Bearn e Bigòrra, la « n » qu’ei muda : [ple] L’enquestaire qu’ac da devath la fòrmas [plé]. En Gasconha centrau, la consonanta que torna : [plen] e en gascon maritime, que’s vocaliza en -i tà har lo son [j] ([plèi] o [plœi] sus la carta).
Au feminin, que retrobam ua especificitat deu gascon, la caduda de la -n- intervocalica : plea, restituït per [pléo] » o [pleœ]. Notem tanben la fòrma plenha. A l’oest, que retrobam la vocalizacion en -i- : [ pœjœ].
Punt de lenga
L'Ostau Bearnés que metó en linha ua pièla de fichas pedagogicas taus aprenents, Las Fichas Punts de Lenga.
En cada ficha J. P. Latrubesse qu'evòca punts de gramatica, de vocabulari, arrepoèrs e dísers. La ficha 115 qu’evòca l’alh, element màger de la nosta gastronomia e los diferents sens de la locucion verbau estar de.
Que las podetz arretrobar tanben sus Ràdio País cada setmana lo dimèrcs a 16H e en navèra difusion lo dissabte a 9H30 dab la rubrica Lo punt de lenga, ua emission pedagogica entà aidar tots los qui aprenen la lenga animada peus Maurici Romieu e Joan-Pau Latrubesse.
Un drin de gramatica : los advèrbis de quantitat
Lo gascon que pòt utilizar advèrbis coma adjectius o pronoms indefinits. Los advèrbis pertocats que son : autant, chic, pro, poc / pauc, guère / gaire, hèra, quant, tant.
Atau, en l’exemple seguent, los advèrbis que son emplegats com pronom indefinit :
- Mes paucs qu’ajan aprés com cau anar a la guèrra. (G. Ader. Lo gentilòme gascon, Per noste. 2010).
- E totun, Madama qu’èra ua hemna com non se n’i ved guaires. (S. Palay. Los tres gojats de Bòrdavielha. Per Noste. 2012).
Qu’arremarcam en los exemples que los advèrbis son au plurau. N’ei pas ua error. Quauques advèrbis de quantitats (o quantificators) accèptan la déclinaison au plurau e au feminin.
- Los sons hrairs iroqués qu’èran capables d’autandas crudelitats, e lhèu mei. (L. Frontère, Letras deu molin d'Arbús. Per Noste. 2018)
Aqueste tipe d’advèrbis qui davantejan los noms que son sia juntats dirèctament au nom, sia seguits de la preposicion « de ». Atau :
- E sus aqueths ordis, los segaires e autandas de ligadoras, un còp disnats qu’èran au planèr. (M. de Camelat. Vita vitanta. Reclams. 1937)
- E los uelhs que dolèn de tantes arrebats, lavetz que cercavan la cara, plap d’ombra sossegaira, e non se’n podèn destacar. (J.-L. Lavit. Escura, la nueit. Letras d’òc. 2018).
Las evolucions scientificas e tecnologicas qu’avón ua consequéncia mei. En mei de l’armonizacion de las mesuras e deu pés, que caló unificar las òras au seigle XIXau. L’iniciativa que vadó en Anglatèrra dab lo desvolopament deu camin de hèr e la necessitat d’armonizar los oraris entà parar los accidents de trin.
Arribada qu’ei la navèra version deu site institucionau deu Congrès. Cliquatz sus aqueste ligam entà’u descobrir : locongres.org. Lo navèth site que presenta l’organizacion deu Congrès, los membres e qu’i poderatz retrobar las actualitats atau que la documentacion qui pertòcan las nòrmas, com las nòrmas establidas entà las unitats de mesuras : Le Système International d'Unités.
Hètz beròi e au mes qui vien !
Florence Marcouyre
peu Congrès permanent de la lenga Occitana
Crèdit fòto : Wikimedia Commons
