Tot çò qui cau tà avançar mei enlà dens la lenga !
I a cent mila estelas
Qui’m hèn saunejar
A tots aqueths viatges
Qui ne herèi pas,
Adiu que me’n vau,
Que’m cau excusar,
Qu’atendi lo crum
Qui’m va emportar.
(Nadau, Chut, chut, chut)
L'astronomia qu'ei ua sciéncia de las vielhas qui apareishó a la Preïstòria. Los umans qu'espian lo cèu e las estelas entà seguir lo cicle de las sasons, entà orientà's, entà ensajar de compréner l'univèrs o tot simplament de saunejar, atau com Nadau en la soa cançon.
Mes peu purmèr còp, la nueit pas mei escura pr'amor de l'electricitat e de las activitats umanas. Las estelas que son mensh anar mensh vedederas pr'amor de la pollucion luminosa. La lutz electrica qu'estuja las lutz celèstas.
Los 27, 28 e 29 de seteme passats, lo Parc naturau deus Pirenèus qu'organizè au som deu Pic de Mieidia de Bigòrra lo purmèr congrès de las Resèrvas Internacionaus de Cèu Estelat (RICE). Que son convidadas las quate RICE de França, notadament la deu Pic de Mieidia de Bigòrra e tanben la purmèra resèrva labellizada, la deu Quebèc. Que s'i debanèn debats tà çò de las consequéncias de la pollucion luminosa sus la fauna e la flòra mes tanben sus la santat deus umans.
Comencem lo noste viatge interstellar !
Ua locucion metaforica : Anar cuélher las estelas
Har un espleit.
N'ei pas possible de cuélher estelas. L'expression que s'empara sus ua iperbòla qui hè ressortir l'aspècte extraordinari e impossible de l'accion.
L'iperbòla qu'ei ua figura d'estile qui s'apea sus l'exageracion entà ahortir l'idea d'ua expression. Que vesia l'enfasi.
Los astres que pòden simbolizar çò d'impossible. Per exemple : prométer la lua o demandar la lua.
Un drin de vocabulari : les Pléiades
La carta 1095 deu volume IV de L'Atlàs Lingüistic de Gasconha (ALG) de J. Séguy que presenta l'arrevirada deu nom de l'estelada qui ei en la constellacion deu Taur, Les Pléiades. Que legem en la legenda que l'enquestaire pausè ua question indirècta : "Un paquet de toutes petites étoiles bien ramassées ; leur apparition annonce l'hiver ; on fait souvent celui qui en comptera le plus : sept, huit..."
A partir de las responsas dadas per las personas interrogadas, que podem arremarcar que los noms populars entà designar l'estelada que son gessits de noms de bèstias. Dus grops qu'apareishen :
- En un part importanta de Gasconha, Bearn, Lanas, Gèrs, qu'encontram ua gallinacèa de la parguia plan coneishuda : la cloca e cloqueta. Que n'arretrobam la transcripcion fonetica en la carta, la letra soslinhada que marca l'accent tonic d'ara enlà : kluko / klukœ entà cloca e klukéto / kluketœ entà cloqueta. Lo nom qu'ei completat per l'imatge de la cloquerada qui entorneja lo cloca, mei que mei en las Lanas : La Cloca e los piòcs (lœ klukœ e lus piòks o la klukœ e luh piòks sus la carta) e tanben La Cloca e los petits piòcs, retranscriut per la klukœ e luh pétip piòks, dab ua assimilacion deu -t finau de petit au contacte de piòcs e lo -s finau deu determinant qui vad un "h" aspirat. Qu'arretrobam lo h aspirat au nòrd de Bigòrra : La Cloca e los polets, la kluko e luh pouléts :
En l'article deu son diccionari famós, a l'entrada consacrada la descripcion de la letra « s », Simin Palay qu'indica que lo "s" finau e's pronóncia com un "h" aspirat en quauques lòcs.
- En gascon pirenenc e Bigòrra, que deisham la poralha entau crabumi dab la locucion nominau Las / eras Sèt Crabèras. La chifra sèt que hè referéncia, haut o baish, au nombre d'estelas que son vedederas. Que legem sus la carta las retranscripcions sèk krabèrœ o sèk krabèros ; Aqueste còp, que notam ua assimilacion deu "-t" finau de sèt en "-c" au contacte de crabèras.
Entad estar complet, citem las sèt estelas au nòrd deu domeni gascon.
Punt de lenga
L'Ostau Bearnés que metó en linha ua pièla de fichas pedagogicas taus aprenents, Las Fichas Punts de Lenga.
En cada ficha J. P. Latrubesse qu'evòca punts de gramatica, de vocabulari, arrepoèrs e dísers. La ficha 112 que persegueish la descripcion d'alengar / alengà's e qu'evòca tanben lo vèrbe hrobir e lo nom hrobida.
Que las podetz arretrobar tanben sus Ràdio País cada setmana lo dimèrcs a 16H e en navèra difusion lo dissabte a 9H30 dab la rubrica Lo punt de lenga, ua emission pedagogica entà aidar tots los qui aprenen la lenga animada peus Maurici Romieu e Joan-Pau Latrubesse.
Un drin de gramatica : Emplec deu subjonctiu en las proposicions comparativas.
En lo còrpus deu Congrès permanent, que cuelhem la frasa seguenta :
« Totas las estelas deu cèu qu'èran aquiu, vesinas e viventas, coma s'agossen esperat Miriam davant son ostau. » Joseph Roth (2015) ; Jòb ; trad. : Pèire Bec ; ed. : Per Noste
Que'ns da lo parat d'evocar l'emplec deu subjontiu imperfèit en las proposicions comparativas.
Que’s tròba ua pièla d'exemples dab com si/se seguit de l'imperfèit de l'indicatiu. Mes lo gascon qu'emplega tanben l'imperfèit deu subjontiu.
Com si / com(a) se que son locucions conjontivas qui introduseishen ua proposicion comparativa ipotetica. Qu'exprimeishen la manièra e crean un parallèle, un comparèr dab la proposicion principau.
Que cuelhem exemples mei tirats deu còrpus deu Congrès :
« E dab aquò, tostemps dab la boca ubèrta com se volosse gahar moscas » Miquèu de Camelat (1937) ; Vita vitanta ; ed. : Reclams.
« E eth de la descarar, de l'arridolar drin, com si volosse aconortà's ad eth medish. » Sèrgi Javaloyès (2001) ; La set ; ed. : Reclams
Quan espiam las estelas, lo passat qu'espiam. En efèit, la lutz de las estelas que viatjan annadas e annadas, de temps en quan mei d'un miliard abans de ns'arribar aus uelhs. Que s'i veden estelas ja que sian dejà mortas. Lo temps celestiau n'ei pas lo deus umans.
Jean-Louis Massourre que publiquè en 2021 lo Dictionnaire gascon de la Haute Bigorre a las Edicions de lingüistica e de filologia, dab un abansdíser de J. P. Chambon. L'obratge lexicografic qu'amassa en 4 200 articles milierats de sintagmas e de lexèmas de Bigòrra Hauta. Que i a a cada entrada la referéncia sistematica au Französisches etymologisches Wörterbuch : eine Darstellung des galloromanischen Sprachschatzes o FEW (Diccionari etimologic deu francés : ua representacion deu tresaur lexicau galloroman), diccionari etimologic màger de las lengas galloromanas. Qu'evòca tanben lo tribalh de J. Allières dab las cartas lingüisticas entà completar los articles. Atau, a l'entrada « cràbo », l'autor que mentau la carta descriuta en la nosta letra e tanben la locucion « eres sèt crabères » (grafia de l'autor).
Hètz beròi e au mes qui vien !
Florence Marcouyre
peu Congrès permanent de la lenga Occitana
Crèdit fòto : Unsplash e Wikimedia Commons
